بنیان اندیشه صدرالمتالهین در حکمت متعالیه را معارف شهودی را معارف شهودی وی فراهم می آورد.در سنت فلسفی - دینی اسلامی، جان آدمی مستعد دریافت حقایق علمی از مبادی عالیه عالم است. از این رو شهود عقلی امری ممکن است. در این مقاله ضمن بحث از اقسام شهود،بیان می شود که ملاصدرا از نحوه ای شهود عقلانی برخوردار بوده است. چنین شهودی در لوازم عملی و نیز نتایج نظری خود همعنان با شهود عرفانی است. همچنین بر خلاف این سخن که پرسش از کجا می دانی؟ (آورده ای) در مقام گردآوری در علم روا نیست،در حوزه فلسفه چنین پرسشی مهم است و شهود - با توجه به موازین آن- اعتبار ویژه ای به مدعیات متافیزیکی می بخشد.ملاصدرا خود را ملتزم دانسته که مشاهدات باطنی خود را مبرهن سازد و ظاهراً براین عهد وفادار مانده است.

افلاطون و فلوطین، به عنوان دو تن از تاثیرگذارترین فیلسوفان دوره کلاسیک، توجه ویژه ای به شهود داشته اند. تفاوت هایی که این دو در مباحث فلسفی مختلف دارند، موجب می شود که نگاه واحدشان به شهود را مورد تردید قرار دهیم. مسئله جدی جستار حاضر این است که شهود در نظر هر یک از این دو فیلسوف به چه معناست، با چه روشی حاصل می شود، چه ویژگی هایی دارد و به کدام امور تعلق می گیرد؟ پاسخ این پرسش، که در پایان روشن خواهد شد، این است که شهود برای هر دوی ایشان آگاهی بی واسطه ای است که برای عقل انسان رخ می دهد؛ درحالی که هم افلاطون و هم فلوطین فعالیت هایی را برای حصول شهود عقلانی به سالکان توصیه می کنند که عمدتا بر دو نوع فعالیت های ممارستی عقلی و فعالیت های مربوط به تزکیه نفس هستند. همچنین در پایان بدین نتیجه رهنمون خواهیم شد که، علی رغم تفاوت های چشمگیر این دو فیلسوف در مشی فلسفی و نحوه بیان مطالب، مراد هر دوی ایشان از شهود، امری واحد است که با رعایت دو جنبه نظری و عملی حاصل می شود.

این مقاله به تبیین اصطلاح «شهود اخلاقی» در فلسفه می پردازد. پس از تبیین معنای لغوی شهود و سیر تطور معنای این واژه در انگلیسی و فارسی، چهار معنای متداول شهود در فلسفه توضیح داده می شود: 1. شهود افلاطونی یا عرفانی؛ 2. شهود مبادی معرفت؛ 3. شهود کانتی؛ و 4. شهود تجربی. سپس به بررسی اندیشه های متفکران شهودگرا در قرن بیستم پرداخته می شود. در این بررسی، تلاش شده با تتبع در آثار برخی از مهم ترین فیلسوفان اخلاق شهودگرا، دیدگاه آنان درباره شهود اخلاقی بررسی شود و از این رهگذر، نشان داده شود که «شهود اخلاقی» در قرن بیستم چه ویژگی هایی داشته است. با برشمردن این ویژگی ها مشخص می شود که شهود اخلاقی، نه شهود افلاطونی یا عرفانی است، نه شهود کانتی و نه شهود تجربی؛ بلکه «شهود اخلاقی» یکی از اقسام «شهود مبادی معرفت» است.

شناخت از راه کشف و شهود یکی از راه های معرفت و شناخت خداوند است که در این مقاله پس از تعریف کشف و شهود و بیان تفاوت بین کشف و کرامت و بیان کشف رحمانی و شیطانی، به ضرورت نیاز به میزان صدق در کشف و شهود پرداخته شده که از نظر عرفا عبارتند از: عقل، کتاب و سنت.سپس به بررسی میزان اعتبار کشف و شهود در آیات پرداخته شده که عبارت است از: آیه لقا اله، آیه عباداله المخلصین، آیه شهود، آیه رویت ملکوت آسمان و زمین، آیه یجعل لکم فرقانا، آیه جهاد با نفس و آیه میثاق.هم چنین به بررسی میزان اعتبار کشف و شهود عرفانی از دید گاه روایات پرداخته شده که عبارت است از: روایت اخلاص، خطبه 87، 222 و خطبه چهارم نهج البلاغه، حدیث عنوان بصری، حدیث نگرش مومن به نور الهی، حدیث معراج پیامبر (ص)، حدیث قرب نوافل، حدیث مشاهده حق با حقایق ایمان، روایت تحف العقول، دعای عرفه و مناجات شعبانیه و در پایان به بیان نتایج خواهیم پرداخت.

شرایطی که رعایت آن در مورد شاهد، ضروری است، برخی مربوط به میزان درک و شعور و قدرت تعقل و تشخیص شاهد است، مانند شرط بلوغ و عقل و برخی به اعتماد به شاهد و اطمینان از صحت گفتار او می باشد مانند شرط عدالت. احراز عدالت شاهد، مورد اتفاق تمامی فقها است. اما در این که عدالت، صرف حسن ظاهر است یا این که عدالت مجرد ترک معاصی است یا این که عدالت عدم انجام معاصی از روی ملکه است یا ملکه ای نفسانی که فرد را به تقوی و مروت وادار می-کند، بین فقهاء اختلاف است. در جمع بین نظریات مزبور می توان قایل به «عدالت نفسانی حداقلی» شد که اثبات و تحقّق آن مشکل نیست. استمرار و عادت به تقوا و میانه روی و رفتار بهنجار در اجتماع همان کیفیت آرمانی و راسخ در ذهن است که عدالت نفسانی حداقلی نامیده می شود. ملاک اعتبار آن نیز، حال متعارف شاهد است.

ارائه راهکار درباره چگونگی کسب معرفت و ملاک ها و معیارهای صحت و سقم علوم و معارف بشری از مهمترین شاخص های مکاتب فکری و فلسفی و حتی دینی، عرفانی می باشد. وجود لایه های عمیق تر از محسوسات در هستی و نیز عدم امکان تحصیل تعیین از راه مشاهده و آزمون محسوسات، بشر را به بهره گیری از ابزار عقل و براهین فلسفی برای کسب معرفت سوق داد ولی محدودیت عقل در شناخت بسیاری از امور فرا حسی و نیز کلیت و اجمال احکام آن، خصوصا در شناخت عوالم فوق طبیعی، ضرورت توجه به «شهود به عنوان یقینی ترین و زلال ترین معرفت بشری» را بیش از پیش مورد توجه متفکران قرار داد. اما شخصی بودن شهود و نیز خلط و خطاهای برخی صاحبان کشف و شهود ضرورت بازنگری فلسفی – عرفانی ملاک های معرفتی شهود عرفانی را دو چندان نموده است. نوشته حاضر با نگاهی نظری و عقلانی و با استفاده از ملاک های معرفتی ارائه شده از سوی بزرگترین عارف عرفان نظری یعنی محی الدین ابن عربی و نیز اولین عارف شناخته شده عرفان نظری شیعی یعنی سید حیدر آملی به بازخوانی ملاک های معرفتی شهود عرفانی پرداخته است.

امانوئل لویناس در سال تحصیلی (1929-1928) با شرکت در کلاس های ادموند هوسرل و مارتین هایدگر در دانشگاه فرایبورگ، یادداشت های تز دکترای خود را که سال بعد با عنوان (نظریه شهود در پدیدارشناسی هوسرل) منتشرشد، فراهم آورد. این کتاب اولین مدخل جدی بر این مکتب آلمانی برای خوانندگان فرانسوی زبان بود؛ با آنکه نزدیک به سی سال از انتشار (پژوهش های منطقی) هوسرل می گذشت، جامعه فکری فرانسوی شناخت بسیار محدودی از افکار این متفکر آلمانی داشت.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.